Jozif Vissiarinovitsj, beter bekend als Jozef Stalin, is al zo’n 66 jaar dood. Maar de dictator regeert tot de dag van vandaag over zijn graf. Dat leert de schitterende, prijswinnende documentaire ‘Liefde is aardappelen’ van 2DOC (die te zien is op NPO start). In de film keert de Nederlandse documentairemaakster, een van geboorte Russische vrouw, terug naar haar geboortegrond. Opzoek naar antwoorden. Haar moeder is altijd een zeer onrustig mens geweest, ze leek altijd ergens voor te vluchten. Je ziet archiefbeelden waarbij moeders rek en strekoefeningen doet op de balkonrand, zich optrekt aan de deurpost, inderdaad heel beweeglijk. Heden ten dage zit moeder overigens in een Nederlands appartementje te vegeteren en slijt ze haar laatste dagen in afhankelijkheid. Maar ook nu zij bijna uit beeld verdwijnt en haar dochter op middelbare leeftijd is blijft het knagen, want; wat is nu de reden voor die onrust? Waarover mocht nooit worden gesproken?
Intussen in Rusland
Ergens in een onooglijk dorpje, in het besneeuwde Russische binnenland, zoekt de maakster haar familiehuis op. In het vervallen huis leeft haar oom met zijn kinderen. Ze hebben de plek ingepikt van haar tante, die sinds kort (in een verzorgingshuis?) verderop in het dorp woont. Verder komt ook de nicht van de maakster uitgebreid aan het woord. Alles speelt zich af tegen de achtergrond van het overlijden van de oudste generatie, die van moeder en haar zussen. En zo hoort de maakster van haar nicht hoe tante zich verhield tot haar kinderen. Afstandelijk tot twee weken voor haar dood, ‘en toen ze ons toe liet was het eigenlijk te laat’. Ze vindt het ‘bitter, heel bitter’. De oude generatie bestond uit vijf zusjes. Allemaal hebben ze zo hun eigen manier gevonden om het leven aan te kunnen. Zoals die andere tante, die ze opbelt om eens te polsen hoe zij naar haar verleden kijkt. ‘Als ik wat wil zeggen zal ik je moeten ontmoeten, maar je begrijpt me niet. Je spreekt Russisch maar je gedachten zijn westers’. Natuurlijk wil tante haar niet ontmoeten, ze ziet niemand meer. Tijdens het gesprek is ze in de kerk om te bidden, het enige houvast dat haar rest. In een kast vindt de maakster een paar dozen vol oude schoenen, zeker vijftig paar. In de oorlog waren schoenen schaars dus wie wat bewaard die heeft wat. Het is een van die schitterende manieren waarmee ze de waanzin verbeeld die mensen door bizarre omstandigheden hebben aangewend.
Erfenis
Wat we zien is eigenlijk de erfenis van Stalin. De dochters van deze familie groeiden op rond de Tweede Wereldoorlog. Angst voor deportatie was een constante en je mocht blij zijn dat je niet verhongerde. De tante die even verderop in het dorp woont, tante Liza, ontkent dit stellig: ‘er is mij niks ergs of traumatisch overkomen’. Een leus die ze door de docu met een stalen gezicht blijft herhalen. Het is onthutsend hoe ze zelfs na het horen van twintig jaar oude audio-opnamen van haar moeder blijft ontkennen dat er iets gaande was. Ook de vertellingen over de verschrikkingen in de jaren 30 en 40 doen haar niets.
‘Mijn strijd’
Het maakt je verdrietig, wanneer je je realiseert hoe groot de invloed van Stalin is geweest, op de bewoners van de Sovjet-Unie en nog steeds. Nog steeds, zul je denken? Ja, want zelfs de documentairemaakster zelf en de nicht die ze er spreekt zijn opgevoed met de onbewuste, immer aanwezige angst die hun moeders ze hebben meegegeven. De angst voor een staat die je op elk moment naar believen kan afvoeren naar een strafkolonie. Ik moest terugdenken aan het persoonlijke verhaal van Karl Ove Knausgard over zijn vader (‘Mijn strijd – Zoon’), voor wie hij als de dood was. De man was onberekenbaar, wreed en eindigde zijn leven met behulp van alcohol. De angst die Karl Ove van hem oppikte zal voor een deel niet meer uit zijn systeem verdwijnen. Ik bedenk me dat de Russen zo’n vader hebben met kameraad Stalin. Een despoot, die tot ver na zijn dood op je neerkijkt. De grootste Rus aller tijden, volgens sommige jonge Russen. Ze moesten eens weten.